Eleştiri ve deneme iki akraba türdür. Bu türleri iyi tanıdığımız zaman, onların birbirlerine kattıklarını anlarız. Sohbet havasında başladığınız bir deneme, çözüm ve eleştirilerle bambaşka bir edebi çeşide dönüşebilir. Onun için iki edebi türü oldukça yakın bulurum. Bu türler, yazıya yazı katarlar. Eleştiri yapmak ne derece zorsa deneme yazmak da o derece kolaydır. İyi bir deneme okuru, eleştiri okumakta zorlanmaz. Deneme yazarı da apansız eleştiriye geçiş yapabilir. İçiçe geçmiş bu türler, yazmamızı da kolaylaştırır. İki yazı türü de kapı komşusu gibidirler.

Her daim söylerim. Kalem tecrübesi olan denemeyle başlayalım, eni sonu başka türlere geçeriz. Bacon, Montaigne, İsmet Özel, Ahmet Hamdi Tanpınar, Rauf Mutluay, Vedat Günyol denemelerini okuduğumuz zaman, denemenin ne olduğunu anlarız. Biraz sohbet, azcık talim, epey de okuduğunuz zaman denemenin sahiline vurursunuz. Deneme tecrübi bir yazı türüdür. Malzeme fazlası bilgi, biraz da okuma denemeye dönüşür. Deneme okumakla başattır. Eleştiri de epey okuma ve kaynakça kültürü ister. Denemenin okuma egzersizleri eleştiriden azdır. Eleştiri okumaları makaleye daha yakındır. Daha türlere dönük bir okuma eleştirinin kaynağıdır.

Eleştiri kadim ve eski bir türdür. Başka bir alemdir. Tenkidin tarihi insanın tarihi kadar eskidir. Münekkit de kolay çıkmaz. Okudukça, yazdıkça eleştirel bir yol alırsınız. Kaynak üstüne kaynak, kitap üstüne kitap koymak lazımdır. Her okuyan eleştiri de yapamaz. Fethi Naci, Abdulbaki Gölpınarlı, Nurullah Ataç, Mehmet Kahraman, Mehmet Kaplan, Ali Nihad Tarlan, Orhan Okay eleştirinin yerli ustalarıdır. Eleştirmen iyi okumalıdır. Okuma, yaşama, yazma, görgü, birikim, kitabi kültür eleştirinin olmazsa olmazıdır. Eleştirinin teori ve politiği de mevcuttur. Nesnel, öznel, tarihi vb. gibi. Zehra İpşiroğlu’nun Eleştirinin Eleştirisi gibi başucu kitaplarını da okuyabiliriz. Ömer Faruk Huyugüzel Hocanın Eleştiri Kavramları Sözlüğü kitabı da alanında iyi bir eserdir.

Eleştirinin politiği okumayı gerektirir. Okumayan veya az okuyan adamdan eleştiri yapması beklenmemelidir. Bunlar, maça gitmeden eleştiri yazan spor yazarları gibidir. İyi bir edebiyat eleştirisi için şunları okuyabiliriz: “Berna Moran, Edebiyat Kuramları ve Eleştiri, Doğan Hızlan, Kitaplar Kitabı.” Eleştirmen Doğan Hızlan, eleştiri ve denemeyi aynı gözle görür. Eleştiri yapanlara, sizi, “Şairlere; öykücülere, romancılara giden yolun alçakgönüllü rehberleri” der. Doğrudur da. Eleştirmen, sizi kitaba ve yazarına götüren adamdır. Yolbaşçısıdır eleştiri yapanlar. Ben kitabın önce eleştirisini okurum. Kitap Dergileri bunun için vardır. Kitap ve dergi tanıtım yazıları yazan Mustafa Uçurum arkadaşım da eleştirmendir. İyi bir denemeci de eleştiriye gel gel yapar. Denemeci eleştiriden korkmamalıdır. Eleştirmen ne kadar çoklu bir şahsiyetse, denemeci de o kadar tekil ve yalnızdır.

Deneme, eleştiri devamlı yazılar değildir. Röportaj gibi hiç değillerdir. Az ve öz okunurlar. Eleştiri, daha zor okunur. Münekkitler birbirini tamamlarlar. Tarık Buğra, Peyami Safa, Nihal Atsız, Ahmet Kabaklı iyi bir eleştiri yazarıydılar. Denemeci eleştiriye yol verir, alan açar. Makale yazarı da böyledir. İyi bir deneme okuru, kendini eleştirinin içinde bulabilir. Enis Batur, Murat Belge yazıları böyledir. Deneme okumakla biraz da eleştirinin abc’sine girmiş olursunuz. Tenkidin giriş kapısı denemedir. Önce bol bol deneme okuyalım sonra eleştiriye geçiş yaparız. Eleştiri de bir yönüyle makaleye bakar. Makale okumakta zorlanan öğrencilerime; deneme, eleştiri, makale üçlüsünü okumalarını tavsiye ediyorum. Bu da ayrı bir yazı konusu olmalıdır. Arif Ay, Necip Tosun iyi bir tahlil ve inceleme ustasıdırlar. Arif Ay’ın şiir, Necip Tosun’un hikâye tahlillerini eleştirel ve güzel bulurum. Okuyacak ne kadar denemeniz varsa, yazacak o kadar eleştiriniz olabilir. Sıkı tür okurları, iyi bir eleştiri yazabilir! Eleştirinin epey türleri vardır, deneme hususidir.

Türlere aşina oldukça türe dayalı eleştiri yapmanızda mümkündür. İlla şair ya da sinemacı olmaya gerek yoktur. Sinema, tarih, arkeoloji, edebiyat, dil vb. okumalar sizi eleştiriye götürebilir. Çağımız internet ve eleştiri çağıdır. Sosyal medya bakir olmayan bir eleştiri alemidir. Yazın da yazın! Eleştirinin dünyasını deneme okumalarıyla kurabilirsiniz. Tahlil, inceleme, değerlendirme, rapor, form yazılar sizi eleştiriye çıkarır. Goethe, Alain, Derrida, Eco okuru, sonuçta eleştiri alanına girecektir. Okumadan yazamayız.

Hülasa kelam, deneme ve eleştiri, bir okuma yolculuğunun ikizleri gibidir. Fikir kırıntıları ve iyi bir okumayla bu yolculuğa çıkabilirsiniz. Turan Karataş, Mustafa Özçelik, Konur Ertop, Yaşar Kaplan, Ferid Edgü, Mehmet Can Doğan bu yolun yazar yolcularıdır. Dilerim bunlarla yolunuz kesişir. İyi okumalar.